Σχηματισμός Παραθετικών Επιθέτων & Επιρρημάτων στην Αρχαία Ελληνική Γλώσσα

 

Σχηματισμός παραθετικών των επιθέτων

 

Κανονικός σχηματισμός των μονολεκτικών παραθετικών των επιθέτων

Με τον όρο παραθετικά ενός επιθέτου εννοούμε τον συγκριτικό και τον υπερθετικό βαθμό

Για να σχηματίσουμε τον συγκριτικό βαθμό ενός επιθέτου:

Α) αφαιρούμε την κατάληξη –ος, -η, -ο από το αρσενικό, θηλυκό και ουδέτερο γένος αντίστοιχα και προσθέτουμε

για το συγκριτικό βαθμό → τις καταλήξεις αντίστοιχα -τερος, τέρα, -τερον

& για τον υπερθετικό βαθμό τις καταλήξεις αντίστοιχα -τατος, -τάτη, -τατον

Προσοχή → για τα παραθετικά που σχηματίζουν καταλήξεις -τερος, -τέρα, -τερον και αντίστοιχα -τατος, -τάτη, -τατον λειτουργούμε ως εξής:

αφαιρούμε την κατάληξη -ος από τον θετικό βαθμό του αρσενικού γένους και ελέγχουμε:

1) αν πριν από την κατάληξη -ος του αρσενικού γένους υπάρχει βραχύχρονη συλλαβή, δηλ. συλλαβή με τα φωνήεντα ο ή ε, τότε η κατάληξη του συγκριτικού γράφεται -ώτερος, -ωτέρα, -ώτερον και του υπερθετικού -ώτατος, -ωτάτη, -ώτατον

π.χ νέος -α -ον

συγκρ. νε-ώτερος, νε-ωτέρα, νε-ώτερον

υπερθ. νε-ώτατος, νε-ωτάτη, νε-ώτατον

2) αν πριν από την κατάληξη -ος του αρσενικού γένους υπάρχει μακρόχρονη συλλαβή, δηλ. συλλαβή με τα φωνήεντα η και ω ή θέσει μακρόχρονη συλλαβή, δηλ. συλλαβή  με βραχύχρονο φωνήεν ο & ε, αλλά να ακολουθούν δύο ή περισσότερα σύμφωνα ή διπλό σύμφωνα ξ (κ+σ), ψ (π+σ), ζ (σ+δ)  τότε η κατάληξη του συγκριτικού γράφεται -ότερος, -οτέρα, -ότερον και του υπερθετικού -ότατος, -οτάτη, ότατον

π.χ. πτωχὸς -ή -όν

συγκρ. πτωχ-ότερος, πτωχ-οτέρα, πτωχ-ότερον

υπερθ. πτωχ-ότατος, πτωχ -οτάτη, πτωχ-ότατον

 

ξηρός -ή -όν

συγκρ ξηρ-ότερος, ξηρ-οτέρα, ξηρ-ότερον

υπερθ. ξηρ-ότατος, ξηρ-οτάτη, ξηρ-ότατον

 

γενναῖος -αία -αῑον

συγκρ. γενναι-ότερος, γενναι-οτέρα, γενναι-ότερον

υπερθ. γενναι-ότατος, γεννα-οτάτη, γενναι-ότατον

 

θερμός[1] -ή -όν

συγκρ. θερμ-ότερος, θερμ-οτέρα, θερμ-ότερον

υπερθ. θερμ-ότατος, θερμ-οτάτη, θερμ-ότατον

 

ἔνδοξος[2] -η -ον

συγκρ. ἐνδοξ-ότερος, ἐνδοξ-οτέρα, ἐνδοξ-ότερον

υπερθ. ἐνδοξ-ότατος, ἐνδοξ-οτάτη, ἐνδοξ-ότατον

 

 

 

Β) Εάν το επίθετο στο θετικό βαθμό λήγει σε -ύς -εῑα -ύ, 

τότε ο συγκριτικός σχηματίζεται με τις καταλήξεις -ύτερος -υτέρα -ύτερον

και υπερθετικός με τις καταλήξεις -ύτατος -υτάτη -ύτατον

π.χ βαρὺς -εῑα -ύ

συγκρ. βαρ-ύτερος, βαρ-υτέρα, βαρ-ύτερον

υπερθ. βαρ-ύτατος, βαρ-υτάτη, βαρ-ύτατον

 

Γ) Εάν το επίθετο στο θετικό βαθμό λήγει σε -ής -ής -ές, 

τότε ο συγκριτικός σχηματίζεται με τις καταλήξεις -έστερος -εστέρα -έστερον

και ο υπερθετικός με τις καταλήξεις -έστατος -εστάτη -έστατον

π.χ ὁ, ἡ ἀληθὴς, τό ἀληθές

συγκρ. ἀληθ-έστερος, ἀληθ-εστέρα, ἀληθ-έστερον

υπερθ. ἀληθ-έστατος, ἀληθ-εστάτη, ἀληθ-έστατον

 

Δ) Εάν το επίθετο στο θετικό βαθμό λήγει σε -ων -ων -ον,

 τότε ο συγκριτικός σχηματίζεται με τις καταλήξεις -έστερος -εστέρα -έστερον

και ο υπερθετικός με τις καταλήξεις και -έστατος -εστάτη -έστατον

Προσοχή! Το θέμα πλέον του επιθέτου για τον σχηματισμό των παραθετικών λαμβάνεται από τη γενική ενικού του αρσενικού αφαιρώντας την κατάληξη -ος

π.χ ὁ, ἡ σώφρων, τό σῶφρον

συγκρ. σωφρον-έστερος, σωφρον-εστέρα, σωφρον-έστερον

υπερθ. σωφρον-έστατος, σωφρον-εστάτη, σωφρον-έστατον

ὁ, ἡ εὐδαίμων, τό εὔδαιμον

συγκρ. εὐδαιμον-έστερος, εὐδαιμον-εστάρα, εὐδαιμον-έστερον

 υπερθ. εὐδαιμον-έστατος, εὐδαιμον-εστάτη, εὐδαιμον-έστατον

 

Ε) Των επιθέτων ὁ, ἡ ἁπλοῦς, τό ἁπλοῦν και ὁ, ἡ εὔνους, τό  εὔνουν τα παραθετικά έχουν ως εξής:

συγκρ. ἁπλούστερος ἁπλουστέρα ἁπλούστερον

υπερθ. ἁπλούστατος ἁπλουστάτη ἁπλούστατον

συκρ. εὐνούστερος εὐνουστέρα εὐνούστερον

υπερθ. εὐνούστατος εὐνουστάτη εὐνούστατον

 

Στ) Τα μονοκατάληκτα επίθετα ἅρπαξ, βλάξ, λάλος (= φλύαρος), κλέπτης, πλεονέκτης σχηματίζουν τα παραθετικά τους σε -ίστερος, -ίστατος (κατά τα παραθετικά του ἄχαρις: ἀχαρίστερος, ἀχαρίστατος):

ἅρπαξ (θ. ἁρπαγ-) ἁρπαγ-ίστερος  /  ἁρπαγ-ίστατος

βλὰξ (θ. βλακ-) βλακ-ίστερος  /  βλακ-ίστατος

λάλος (θ. λαλο-) λαλ-ίστερος  /  λαλ-ίστατος

κλέπτης (θ. κλεπτα-) κλεπτ-ίστερος  /  κλεπτ-ίστατος

πλεονέκτης (θ. πλεονεκτα-) πλεονεκτ-ίστερος  /  πλεονεκτ-ίστατος

 

Ζ) Το επίθ. παλαιός σχηματίζει τα παραθετικά του με θέμα το επίρρ. πάλαι σε -αίτερος, -αίτατος:

παλαιός                          παλαίτερος                  παλαίτατος

Ανάλογα προς αυτό σχηματίστηκαν τα παραθετικά:

γεραιός (= γέροντας, σεβαστός)     γεραί-τερος    γεραί-τατος

σχολαῖος (=αργός, αργοκίνητος)    σχολαί-τερος             σχολαί-τατος

 

Η) Από αυτά αποσπάστηκε η κατάληξη -αίτερος, -αίτατος, με την οποία σχηματίζουν τα παραθετικά τους ορισμένα επίθετα σε -ος:

ἴσος: ἰσ-αί-τερος  /  ἰσ-αί-τατος

ὄψιος (= ὄψιμος): ὀψι-αί-τερος  /  ὀψι-αί-τατος

(πλησίος): πλησι-αί-τερος  /  πλησι-αί-τατος

πρῷος (από το πρώιος = πρωινός): πρῳ-αί-τερος  /  πρῳ-αί-τατος

εὔδιος: εὐδι-αίτερος  /  εὐδι-αί-τατος

&         εὐδιέσ-τερος  /  εὐδιέσ-τατος

ἥσυχος: ἡσυχ-αί-τερος  /  ἡσυχ-αίτατος

&         ἡσῠχώ-τερος  /  ἡσῠχώ-τατος

ἴδιος:  ἰδι-αί-τερος  /  ἰδι-αί-τατος

&         ἰδιώ-τερος  /  ἰδιώ-τατος

φίλος: φιλ-αί-τερος  /  φιλ-αίτατος

& ὁ, ἡ φιλ-ίων τό φίλιον  ή  φίλ-τερος  /  φίλ-τατος

 

 Ανώμαλα Παραθετικά Επιθέτων

Θ) Θετικός                  Συγκριτικός                             Υπερθετικός

1. αἰσχρός                    ὁ, ἡ αἰσχίων, τὸ αἴσχιον          αἴσχιστος

2. ἐχθρὸς                     ὁ, ἡ ἐχθίων, τὸ ἔχθιον             ἔχθιστος

και ομαλά                    ἐχθρό-τερος                             ἐχθρό-τατος

3. ἡδὺς                         ὁ, ἡ ἡδίων, τὸ ἥδιον                ἥδιστος

4. καλός                       ὁ, ἡ καλλίων τὸ κάλλιον         κάλλιστος

5. μέγας                       ὁ, ἡ μείζων, τὸ μεῖζον             μέγιστος

 6. ῥᾴδιος                      ὁ, ἡ ῥᾴων, τὸ ῥᾷον                  ῥᾷστος

7. ταχύς                       ὁ, ἡ θάττων, τὸ θᾶττον            τάχιστος

8. ἀγαθὸς                     ὁ, ἡ ἀμείνων, τὸ ἄμεινον         ἄριστος

ὁ, ἡ βελτίων, τὸ βέλτιον          βέλτιστος

ὁ, ἡ κρείττων, τὸ κρεῖττον      κράτιστος

ὁ, ἡ λῴων, τὸ λῷον                 λῷστος

9. κακός                       ὁ, ἡ κακίων, τὸ κάκιον            κάκιστος

ὁ, ἡ χείρων, τὸ χεῖρον             χείριστος

10. μακρός                  μακρό-τερος                            μακρό-τατος (ομαλά)

                                    —                                            μήκιστος

11. μικρός                   μικρό-τερος                             μικρό-τατος (ομαλά)

                                    ὁ, ἡ ἐλάττων, τὸ ἔλαττον         ἐλάχιστος

                                    ὁ, ἡ ἥττων, τὸ ἧττον                επίρρ. ἥκιστα

12. ὀλίγος                    ὁ, ἡ μείων, τὸ μεῖον                ὀλίγιστος

13. πολὺς                     ὁ, ἡ πλείων, τὸ πλέον              πλεῖστος

           

Κλίση των συγκριτικών σε -ίων, -ιον (και -ων, -ον)

Τα συγκριτικά σε -ίων, -ιον (ή -ων, -ον) είναι δικατάληκτα επίθετα της γ΄ κλίσης με τρία γένη και κλίνονται κατά το ακόλουθο παράδειγμα:

Ενικός αριθμός

ον. ὁ, ἡ βελτίων                                  τὸ βέλτιον

γεν. τοῦ, τῆς βελτίον-ος                      τοῦ βελτίον-ος

δοτ. τῷ, τῇ βελτίον-ι                           τῷ βελτίον-ι

αιτ. τὸν, τὴν βελτίον-α ή βελτίω         τὸ βέλτιον

κλ. (ὦ) βέλτιον                                    (ὦ) βέλτιον

 

 Πληθυντικός αριθμός

ον. οἱ, αἱ βελτίον-ες ή βελτίους          τὰ βελτίον-α ή βελτίω

γεν. τῶν βελτιόν-ων                            τῶν βελτιόν-ων

δοτ. τοῖς, ταῖς βελτίοσι(ν)                   τοῖς βελτίοσι(ν)

αιτ. τοὺς, τὰς βελτίον-ας ή βελτίους   τὰ βελτίον-α ή βελτίω

κλ. (ὦ) βελτίον-ες ή βελτίους             (ὦ) βελτίον-α ή βελτίω

 

 

 

 

Περιφραστικά παραθετικά επιθέτων

Τα παραθετικά των επιθέτων μπορούν, όμως, να σχηματιστούν και  περιφραστικά, δηλ. για τον συγκριτικό βαθμό χρησιμοποιούμε το επίρρημα μᾶλλον και το θετικό βαθμό του επιθέτου & για τον υπερθετικό βαθμό χρησιμοποιούμε το επίρρημα μάλιστα και το θετικό βαθμό του επιθέτου

π.χ  θετ. ἐπιμελὴς             συγκρ. μᾶλλον ἐπιμελὴς      υπερθ. μάλιστα ἐπιμελὴς

 

Ελλειπτικά παραθετικά

Σε μερικά επίθετα λείπει ο θετικός βαθμός ή και ένας από τους δύο άλλους βαθμούς. Τα παραθετικά των επιθέτων αυτών λέγονται ελλειπτικά παραθετικά.

Τα περισσότερα ελλειπτικά παραθετικά παράγονται από επιρρήματα, προθέσεις ή μετοχές:

 

1. (ἄνω)           συγκρ. ἀνώ-τερος        υπερθ. ἀνώ-τατος

 

2. (κάτω)                     κατώ-τερος                  κατώ-τατος

 

3. (πρὸ)                        πρό-τερος                    πρῶτος (πρό-ατος)

 

4. (ὑπὲρ)                      ὑπέρ-τερος                  ὑπέρ-τατος

 

5. (ἐπικρατῶν)             ἐπικρατ-έστερος                      —

 

6. (προτιμώμενος)       προτιμό-τερος                         —

 

7.           —                              ὕστερος                       ὕστατος

 

8.         —                                —                                ὕπατος

 

9.         —                                —                                ἔσχατος

 

 

 Μερικά επίθετα δε σχηματίζουν παραθετικά, γιατί φανερώνουν ιδιότητα, ποιότητα ή κατάσταση που δεν παρουσιάζει βαθμούς. Τέτοια επίθετα είναι:

 

1) όσα φανερώνουν ύλη: λίθινος, ἀργυροῦς, γήινος· τοπική ή χρονική σχέση: χερσαῖος, θαλάσσιος, θερινός, ἡμερήσιος· μέτρο: σταδιαῖος, πηχυαῖος· καταγωγή, συγγένεια: πατρῷος, μητρικός· μόνιμη κατάσταση: θνητός, νεκρὸς κ.ά.

 

2) μερικά σύνθετα με α΄ συνθετικό το στερητικό ἀ-: ἀθάνατος, ἄυλος, ἄυπνος, ἄψυχος κ.ά.

 

3) μερικά σύνθετα με α΄ συνθετικό το επίθετο πᾶς ή την πρόθ. ὑπὲρ (που έχουν μόνα τους υπερθετική σημασία): πάνσοφος, πάντιμος, πάγκαλος – ὑπερμεγέθης, ὑπέρλαμπρος κ.ά.

 

 

Σχηματισμός των βαθμών των Επιρρημάτων  

Για το σχηματισμό των επιρρημάτων λειτουργούμε ως εξής:

•           για το θετικό βαθμό χρησιμοποιούμε το θέμα του επιθέτου χωρίς την κατάληξη -ος και απλά προσθέτουμε την κατάληξη -ως και κατεβάζουμε τον τόνο μια συλλαβή

 

•           για το συγκριτικό βαθμό χρησιμοποιούμε την αιτιατική ενικού αριθμού του ουδετέρου γένους του συγκριτικού βαθμού του επιθέτου

 

•           και για τον υπερθετικό βαθμό χρησιμοποιούμε την αιτιατική πληθυντικού αριθμού του ουδετέρου γένους του υπερθετικού βαθμού του επιθέτου

 

π. χ (δίκαιος) δικαίως – δικαιότερον - δικαιότατα

(σοφὸς) σοφῶς – σοφώτερον - σοφώτατα

(ἀληθὴς) ἀληθῶς - ἀληθέστερον - ἀληθέστατα

(σώφρων) σωφρόνως – σωφρονέστερον - σωφρονέστατα

(ἡδὺς) ἡδέως - ἥδιον - ἥδιστα

(καλὸς) καλῶς – κάλλιον - κάλλιστα

Τα επιρρήματα εὖ (αντίστοιχο του επιθέτου ἀγαθός), ὀλίγον και πολύ:

εὖ , ἄμεινον – ἄριστα,  βέλτιον – βέλτιστα,  κρεῖττον – κράτιστα, λῷον - λῷστα

ὀλίγον, μεῖον – ὀλίγιστα, ἔλαττον – ἐλάχιστα, ἧττον – ἥκιστα

πολύ, πλέον, πλεῖστα (ή πλεῖστον)

ὀλίγον, μεῖον – ὀλίγιστα, ἔλαττον – ἐλάχιστα, ἧττον – ἥκιστα.

πολύ – πλέον – πλεῖστα (ήπλεῖστον).

 

Το επίρρ. μάλα (= πολύ), που οι τρεις βαθμοί του είναι:

θετ. μάλα – συγκρ. μᾶλλον – υπερθ. μάλιστα

 

Μερικά τοπικά επιρρήματα που παίρνουν παραθετικές καταλήξεις -τέρω, -τάτω:

θετ. ἄνω                      συγκρ. ἀνωτέρω          υπερθ. ἀνωτάτω

      ἄπωθεν (=μακριά)             ἀπωτέρω         ἀπωτάτω

     ἐγγὺς (= κοντά)                  ἐγγυτέρω          ἐγγυτάτω και

ἐγγύτερον          ἐγγύτατα και

ἔγγιον                ἔγγιστα

ἔξω                                          ἐξωτέρω            ἐξωτάτω

ἔσω (και εἴσω)                        ἐσωτέρω         ἐσωτάτω

κάτω                                        κατωτέρω        κατωτάτω

πόρρω                                     πορρωτέρω     πορρωτάτω

πέρα                                        περαιτέρω       —

 

Μερικά χρονικά επιρρήματα με παραθετικές καταλήξεις -(αί)τερον, -(αί)τατα

θετ. πάλαι        συγκρ. παλαίτερον                  υπερθ. παλαίτατα

     πρωὶ                       πρωιαίτερον                πρωιαίτατα ή

πρῳαίτερον                 πρῳαίτατα

ὀψὲ (= αργά)               ὀψιαίτερον                   ὀψιαίτατα

 

Περιφραστικά παραθετικά επιρρημάτων

Και τα παραθετικά των επιρρημάτων, όπως και των επιθέτων, εκφέρονται κάποτε περιφραστικά με το μᾶλλον, μάλιστα και το θετικό βαθμό· π.χ.

 

θετ. σοφῶς      συγκρ. μᾶλλον σοφῶς            υπερθ. μάλιστα σοφῶς

ἡδέως              μᾶλλον ἡδέως                         μάλιστα ἡδέως

---

[1] Θέσει μακρόχρονη συλλαβή

[2] Θέσει μακρόχρονη συλλαβή