Στοιχεία Αφηγηματολογίας

Τεχνικές Αφήγησης

→ Ο αφηγητής

Είδος αφηγητή ανάλογα με τη συμμετοχή του στα γεγονότα:

Ομοδιηγητικός αφηγητής: Ο αφηγητής αποτελεί ένα από τα πρόσωπα της ιστορίας. Μπορεί να είναι είτε ο πρωταγωνιστής της ιστορίας, ο βασικός, δηλαδή, ήρωας, είτε ένα από τα δευτερεύοντα πρόσωπα

Σε περίπτωση που ο αφηγητής αυτός είναι ο πρωταγωνιστής της ιστορίας, τότε χαρακτηρίζεται αυτοδιηγητικός

Ετεροδιηγητικός αφηγητής: Ο αφηγητής αφηγείται μια ιστορία στην οποία δεν έχει καμία συμμετοχή. Αφηγείται συνήθως σε τρίτο πρόσωπο και συμπίπτει με τον «παντογνώστη αφηγητή»

Τύποι αφηγητή με κριτήριο τα αφηγηματικά επίπεδα (κατά τον Grenette )

Αφηγηματικά επίπεδα:

I. εξωδιηγητικό : συγκροτείται από την αφήγηση γεγονότων που είναι εξωτερικά σε σχέση με το κείμενο, πρόλογοι, εισαγωγές

II. διηγητικό η ενδοδιηγητικό : γεγονότα της κύριας αφήγησης, π.χ. Ο Οδυσσέας στο νησί της Καλυψώς μέχρι την άφιξη στην Ιθάκη

III. μεταδιηγητικό ή υποδιηγητικό : η δευτερεύουσα αφήγηση που εγκιβωτίζεται στην κύρια αφήγηση, π.χ. τα γεγονότα που διηγείται ο Οδυσσέας στους Φαίακες

Άρα αντίστοιχα οι αφηγητές είναι τριών ειδών:

I. εξωδιηγητικός: αφηγείται τα γεγονότα που συνιστούν το κείμενο και ονομάζεται έτσι γιατί «βγαίνει» από την ιστορία για να τη διηγηθεί, αφού πια αυτή έχει συντελεστεί (αφηγητής α’ βαθμού)

II. ενδοδιηγητικός : βρίσκεται μέσα στην ιστορία και διηγείται τα γεγονότα που συνιστούν κύρια αφήγηση και ονομάζεται έτσι γιατί είναι πάντα ένα από τα πρόσωπα της ιστορίας (αφηγητής β’ βαθμού)

III. μεταδιηγητικός : βρίσκεται μέσα στη δευτερεύουσα ιστορία, αφηγείται μια άλλη ιστορία

Τύποι αφηγητή με κριτήριο το αφηγηματικό επίπεδο και τη συμμετοχή στην ιστορία

I. εξωδιηγητικός – ετεροδιηγητικός: ο αφηγητής α΄ βαθμού που αφηγείται σε γ΄πρόσωπο μια ιστορία στην οποία δε συμμετέχει, π.χ. ο αφηγητής της Οδύσσειας (Όμηρος)

II. εξωδιηγητικός – ομοδιηγητικός : ο αφηγητής α’ βαθμού που αφηγείται την κύρια ιστορία που αποτελεί και την προσωπική του ιστορία, π.χ. ο αφηγητής στο Αμάρτημα της μητρός μου (ο Γιωργής) και ο αφηγητής στην Ιστορία ενός αιχμαλώτου (Κοζάκογλου)

III. ενδοδιηγητικός – ετεροδιηγητικός : ο αφηγητής β΄ βαθμού που ανήκει στην κύρια ιστορία και αφηγείται μια δευτερεύουσα ιστορία στην οποία δε συμμετέχει, π.χ. η Σεχραζάτ στις Χίλιες και μία νύχτες

IV. ενδοδιηγητικός – ομοδιηγητικός: ο αφηγητής β’ βαθμού που ανήκει στην κύρια ιστορία και αφηγείται την προσωπική του ιστορία, π.χ. η μητέρα του Γιώργη στο Αμάρτημα της μητρός μου που αφηγείται το αμάρτημά της. Πρόκειται για το φαινόμενο εγκιβωτισμού μιας ιστορίας μέσα στην άλλη

Είδος αφηγητή ανάλογα με την οπτική γωνία:

Αφηγητής-Θεός:  Είναι ο παντογνώστης αφηγητής που εποπτεύει τα πάντα, αλλά δεν μετέχει στη δράση, δεν είναι δηλαδή ένα από τα πρόσωπα της ιστορίας.

Αφηγητής-άνθρωπος: Ο αφηγητής αυτού του είδους έχει περιορισμένη γνώση των πραγμάτων, εφόσον γνωρίζει τόσα μόνο όσα μπορεί να γνωρίζει ένα από τα πρόσωπα της ιστορίας.

→ Αφηγηματικοί Τρόποι

·         Αφήγηση

·         Διάλογος

·         Περιγραφή

·         Σχόλια

·         Ελεύθερος Πλάγιος Λόγος:  ο λόγος ενός προσώπου ενσωματώνεται σ' εκείνον του αφηγητή και ο αποδέκτης της αφήγησης ή ο αναγνώστης δεν μαθαίνει τις ακριβείς λέξεις που είπε ο ήρωας αλλά μόνο το περιεχόμενό τους. Ο αφηγητής έχει τη δυνατότητα να μεταφέρει τα λόγια, τις σκέψεις, τις διαθέσεις ή τα συναισθήματα ενός άλλου προσώπου, χωρίς να αλλάξει την τριτοπρόσωπη αφήγηση ούτε το βασικό αφηγηματικό χρόνο.

·         Εσωτερικός μονόλογος

·         Εγκιβωτισμένη αφήγηση

→ Οπτική γωνία: η σκοπιά μέσα από την οποία βλέπει, αντιλαμβάνεται τα δρώμενα ο αφηγητής και η απόσταση που παίρνει από τα πρόσωπα ή πράγματα (ανάλογα με τον χαρακτήρα του, τον τρόπο σκέψης του κτλ)

·         Εσωτερική : αφηγείται ο βασικός ήρωας ή ένα δευτερεύον πρόσωπο όσα υποπίπτουν στην αντίληψή του.

·         Εξωτερική : ο αφηγητής βρίσκεται έξω από την υπόθεση (γ΄πρόσωπο)

→ Εστίαση

·         Αφήγηση χωρίς εστίαση (μηδενική εστίαση): Ο αφηγητής είναι παντογνώστης και γνωρίζει περισσότερα από οποιοδήποτε πρόσωπο της ιστορίας.

·         Αφήγηση με εσωτερική εστίαση: Η εστίαση αυτού του είδους μπορεί να είναι: «σταθερή», με το σύνολο του αφηγηματικού υλικού να δίνεται από ένα μόνο πρόσωπο, «μεταβλητή», με εναλλαγή των προσώπων που αφηγούνται, και «πολλαπλή», με το ίδιο γεγονός να παρουσιάζεται από διάφορα πρόσωπα της ιστορίας.

·         Αφήγηση με εξωτερική εστίαση: ο αφηγητής «λέει» λιγότερα από όσα πιθανώς γνωρίζει κάποιο από τα αφηγηματικά πρόσωπα

→ Ο χρόνος

Εξωτερικοί ή εξωκειμενικοί :

·         Χρόνος πομπού

·         Χρόνος δέκτη

·         Χρόνος γεγονότων

Εσωτερικοί ή εσωκειμενικοί :

·         Χρόνος ιστορίας ή δράσης: ο χρόνος όπου τα γεγονότα της ιστορίας εκτυλίσσονται με φυσική σειρά

·         Χρόνος αφήγησης: συνήθως στην αφήγηση τα γεγονότα παρουσιάζονται με διαφορετική χρονική σειρά, διάρκεια, συχνότητα από ότι διαδραματίζονται

Ο χρόνος ως προς τη σειρά παρουσίασης των γεγονότων:

·         Ευθύγραμμη αφήγηση: Τα γεγονότα παρουσιάζονται στην αφήγηση με τη σειρά που συνέβησαν

·         Αφήγηση με αναχρονίες: Η παρουσίαση των γεγονότων δεν ακολουθεί την πραγματική τους σειρά

o   Ανάληψη (ή αναδρομή): Ο αφηγητής προχωρά σε αναδρομική αφήγηση γεγονότων του παρελθόντος, διακόπτοντας την πορεία της αφήγησης (flashback)

o   Πρόληψη ή πρόδρομη αφήγηση: Ο αφηγητής παραβιάζει τη χρονική σειρά και παρουσιάζει γεγονότα που θα γίνουν σε κάποιο μελλοντικό σημείο, προοικονομώντας κατ’ αυτό τον τρόπο μεταγενέστερες εξελίξεις

·         In media res: Η αφήγηση δεν παρουσιάζει τα γεγονότα στη χρονική του διαδοχή και αλληλουχία. Η αφήγηση ξεκινά από το κέντρο του μύθου, δηλαδή από το σημαντικότερο για τον συγγραφέα περιστατικό το οποίο αποτελεί και την "καρδιά" της πλοκής

Ο χρόνος ως προς τη διάρκεια των γεγονότων

1. Ο χρόνος της αφήγησης είναι μικρότερος από το χρόνο της ιστορίας.

·         Επιτάχυνση: Ο χρόνος της αφήγησης διαρκεί λιγότερο από τον χρόνο της ιστορίας γιατί ο αφηγητής παρουσιάζει με συντομία γεγονότα που έχουν μεγάλη διάρκεια

·         Παράλειψη: Κάποια γεγονότα ο αφηγητής επιλέγει να μην τα αναφέρει καθόλου, διότι δεν σχετίζονται κατά τρόπο άμεσο με την ιστορία

·         Περίληψη: Ο αφηγητής παρουσιάζει συνοπτικά κάποια γεγονότα που μεσολαβούν ανάμεσα σε κρίσιμα σημεία της ιστορίας

·         Έλλειψη ή αφηγηματικό κενό: Ο αφηγητής επιλέγει να παραλείψει ένα μέρος της ιστορίας ή κάποια γεγονότα, που είτε εννοούνται εύκολα είτε δεν συμβάλλουν ιδιαίτερα στην πλοκή

2. Ο χρόνος της αφήγησης είναι μεγαλύτερος από τον χρόνο της ιστορίας.

Επιβράδυνση: Ο αφηγητής επιβραδύνει την αφήγηση των γεγονότων είτε παρεμβάλλοντας στοιχεία περιγραφής ή σχόλια, είτε παρουσιάζοντας διεξοδικά τις σκέψεις και τις αντιδράσεις των προσώπων σε ό,τι αφορά ένα γεγονός που πιθανώς διήρκεσε ελάχιστες μόλις στιγμές. Ειδικότερα, στο πλαίσιο της αφήγησης ενδέχεται να έχουμε «παύση» ή «επιμήκυνση»

o   Παύση έχουμε όταν ο αφηγηματικός χρόνος συνεχίζεται, ενώ ο χρόνος της ιστορίας έχει διακοπεί πλήρως. Ο αφηγητής, δηλαδή, διακόπτει την εξέλιξη της ιστορίας και συνεχίζει την αφήγηση με περιγραφές (τοπίων / προσώπων), με προσωπικές σκέψεις και σχόλια ή με παρεκβάσεις που δεν σχετίζονται με την εξέλιξη της ιστορίας

o   Επιμήκυνση έχουμε όταν ο αφηγητής χωρίς να έχει διακόψει την αφήγηση της ιστορίας προχωρά ωστόσο στην αναλυτική παρουσίαση άλλων εσωτερικών κυρίως διαδικασιών που επεκτείνουν αρκετά το χρόνο της αφήγησης έναντι του χρόνου της ιστορίας

3. Σκηνή: Ο χρόνος της αφήγησης και ο χρόνος της ιστορίας εξισώνονται όταν καταγράφεται ο διάλογος μεταξύ προσώπων ή ο εσωτερικός μονόλογος ενός ήρωα

Ο χρόνος ως προς τη συχνότητα παρουσίασης των γεγονότων

Μοναδική αφήγηση: Στην αφήγηση παρουσιάζονται μία φορά γεγονότα της ιστορίας που συνέβησαν μία φορά

Θαμιστική αφήγηση: Με τη χρήση κυρίως Παρατατικού ο αφηγητής παρουσιάζει μία φορά γεγονότα που γίνονταν κατ’ επανάληψη στο παρελθόν

Επαναληπτική αφήγηση: Γεγονότα που συνέβησαν μία φορά δίνονται αφηγηματικά περισσότερες φορές είτε από τον ίδιο αφηγητή είτε από διαφορετικά πρόσωπα της ιστορίας με διαφοροποιήσεις στην εστίαση