Κεφάλαιο 6. Ενότητα 4. Θρησκευτική Μεταρρύθμιση (1517-1555)

α. Η Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία σε κρίση

Τέλη του Μεσαίωνα → το ηθικό κύρος της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας άρχισε να υποχωρεί :

·         διατύπωση διαμαρτυριών

ü  για τη διοικητική ανεπάρκεια,

ü  την υπερβολική πολυτέλεια της αυλής και

ü  την ηθική ακόμη διαφθορά πολλών από τους εκκλησιαστικούς αξιωματούχους.

(σε εποχή, κατά την οποία νέοι κοινωνικοί, οικονομικοί και πνευματικοί ορίζοντες ανοίγονταν στους Ευρωπαίους)

·         η πλειονότητα του κλήρου, ιδίως του κατώτερου, ζούσε μέσα στην αμάθεια

·         η Εκκλησία εξακολουθούσε να ελέγχει τους πιστούς με τη διαρκή απειλή του κακού και να εφευρίσκει τρόπους άφεσης των αμαρτιών, μεταξύ των οποίων και τα έγγραφα άφεσης αμαρτιών, τα λεγόμενα συγχωροχάρτια.

Φορείς του ανθρωπιστικού κινήματος

ü  αντίδραση στις αδυναμίες της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας

ü  με στόχο την αναζήτηση του αυθεντικού πνεύματος του Χριστιανισμού στη μελέτη της Αγίας Γραφής, χωρίς τις παρερμηνείες των σχολιαστών του Μεσαίωνα. προϋπόθεση της αναζήτησης → η άμεση επαφή με ιερά κείμενα, την οποία κατέστησαν δυνατή η πρόοδος της τυπογραφίας και οι μεταφράσεις της Αγίας Γραφής σε λαϊκή γλώσσα από το πρώτο μισό του 16ου αι.

Κρίση στη Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία ≡ φαινόμενο θρησκευτικό & κοινωνικό και πολιτικό, αφού συνδεόταν με το πνεύμα της Αναγέννησης.

 β. Η Μεταρρύθμιση του Λούθηρου

 Στις αδυναμίες της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας αντιδρούσαν περισσότερο οι γερμανικές χώρες εξαιτίας :

ü  οικονομικής επιβάρυνσης που υφίστατο από τη Εκκλησία με σκοπό την ανέγερση μεγαλοπρεπών οικοδομημάτων στη Ρώμη

ü  προσπάθειας των Γερμανών ηγεμόνων να απαλλαγούν από την παπική επιρροή και την επικυριαρχία του αυτοκράτορα.

Αφορμή  → 1515 ← ο πάπας Λέων Ι΄ έδωσε την άδεια για μαζική έκδοση και πώληση εγγράφων άφεσης αμαρτιών (συγχωροχαρτιών).

Ο γερμανός μοναχός και θεολόγος Μαρτίνος Λούθηρος αντιδρά στον εμπορευματοποιημένο τρόπο διάθεσής τους

1.      από τον μοναχό Τέτζελ στη Γερμανία και στη διακήρυξή του ότι «μόλις ακουστεί ο ήχος από τα χρήματα που πληρώνονται για το συγχωροχάρτι, οι ψυχές μεταπηδούν από το Καθαρτήριο στον Παράδεισο»,

2.      Ο Λούθηρος διαμαρτυρόμενος θυροκόλλησε, τον Οκτώβριο του 1517, σε εκκλησία της Βιτεμβέργης έναν κατάλογο από 95 θέσεις ≡ επιχειρήματα που καταδίκαζαν τα συγχωροχάρτια και αμφισβητούσαν τις παπικές απόψεις και σε άλλα δογματικά ζητήματα.

3.      Ο πάπας αντέδρασε αφορίζοντας τον Λούθηρο ως αιρετικό.

4.      Ο Λούθηρος έκαψε δημόσια το έγγραφο (βούλλα)* του αφορισμού του (1520).

5.      Ο αυτοκράτορας της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας (Γερμανίας) Κάρολος Ε΄ - φοβούμενος διάσπαση της ενότητας των γερμανικών χωρών - κάλεσε τον Λούθηρο να απολογηθεί ενώπιον της Δίαιτας* στην πόλη Βορμς (Worms).  

6.      Ο Λούθηρος αρνήθηκε να αναιρέσει τις απόψεις του.

7.      Η Δίαιτα τον καταδίκασε ως αιρετικό και τον έθεσε εκτός νόμου.

8.      Ο Λούθηρος σώθηκε τότε χάρη στην επέμβαση του εκλέκτορα της Σαξονίας, ο οποίος τον έκρυψε στον πύργο του, στο Βάρτμπουργκ.

[ Το κήρυγμα του Λουθήρου ≡ τοπικό θρησκευτικό κίνημα & πυρήνας ευρύτερης μεταρρυθμιστικής έκρηξης →  επίδραση σε κοινωνική, πολιτική & οικονομική πραγματικότητα της Γερμανίας & ολόκληρης της Ευρώπης ].

9.      Η Δίαιτα αποκήρυξε το Λουθηρανισμό (1529).

10.  Οι γερμανοί ηγεμόνες - οπαδοί του Λουθήρου αντιτάχθηκαν & διαμαρτυρήθηκαν αναποτελεσματικά για τη δίωξη των θρησκευτικών τους πεποιθήσεων γι’αυτό και ονομάστηκαν προτεστάντες ή διαμαρτυρόμενοι (από το λατινικό ρήμα protestor: διαμαρτύρομαι) και

11.  υπέβαλαν στη Δίαιτα που συγκλήθηκε στη γερμανική πόλη Αυγούστα υπόμνημα με τις βασικές αρχές του λουθηρανισμού, γνωστό ως Ομολογία της Αυγούστας (1530).

[ Η αναμενόμενη σύγκρουση των μεταρρυθμιστών με τις αυτοκρατορικές δυνάμεις εκδηλώθηκε τελικά και έλαβε τη μορφή γενικευμένου εμφυλίου πολέμου ].

12.  Ο αυτοκράτορας αναγκάστηκε να συμβιβαστεί με την Ειρήνη της Αυγούστας (1555) →  αναγνώριζε τη νομιμότητα του Λουθηρανισμού και το δικαίωμα κάθε ηγεμόνα να επιβάλλει στην περιοχή της δικαιοδοσίας του το δόγμα που επιθυμούσε.

13.  Με τη συνθήκη αυτή η Γερμανία διαιρέθηκε σε κράτη καθολικά και διαμαρτυρόμενα.

γ. Η διάδοση της Μεταρρύθμισης

Εκδηλώσεις Μεταρρύθμισης - έξω από το γερμανικό χώρο -  Καλβινισμός & Αγγλικανισμός.

Ο Λουθηρανισμός εκδηλώθηκε :

ü  στις σκανδιναβικές χώρες

ü  στην Ελβετία εκδηλώθηκε ← από τον εφημέριο του καθεδρικού ναού της Ζυρίχης Ζβίγγλιο (1484-1531) ← σκοτώθηκε σε ένοπλη σύγκρουση με καθολικούς

ü  στη Γενεύη της Ελβετίας εκδηλώθηκε οργανωμένα ← από τον Ιωάννη Καλβίνο (1509-1564)

ü  και στη Γαλλία, στις Κάτω Χώρες, στην Ελβετία και στη Σκωτία

ü  στη Γαλλία & Κάτω Χώρες → σφοδρή αντίδραση από τους ηγεμόνες τους που τον θεωρούσαν ως διασπαστικό στοιχείο

ü  οι βασιλείς της Γαλλίας → δημιουργία απόλυτα συγκεντρωτικού κράτους &  ανύψωση γοήτρου  της χώρας στον ευρωπαϊκό χώρο → στράφηκαν με βιαιότητα εναντίον των Ουγενότων, των Γάλλων καλβινιστών, με αποκορύφωμα τη σφαγή δύο χιλιάδων ανθρώπων στο Παρίσι τη Νύχτα του Αγίου Βαρθολομαίου (24 Αυγούστου 1572). Η νύκτα εκείνη αποτέλεσε την τραγικότερη σελίδα της ιστορίας των θρησκευτικών πολέμων στη Γαλλία.

ü  Αγγλία → τάση για ανεξαρτητοποίηση από την παπική επιρροή ← Ιωάννης Ουίκλιφ (1320-1384) ← αιρετικός, με την επίδραση του χριστιανικού ανθρωπισμού.

→ διαμάχη του βασιλιά Ερρίκου του Η΄ (1534-1547) με τον πάπα για προσωπικούς λόγους ≡ αφορμή για οριστική ρήξη της εκκλησίας της Αγγλίας με τη Ρώμη (1534) & αφετηρία της αγγλικανικής μεταρρύθμισης που είχε χαρακτήρα θρησκευτικό, πνευματικό και πολιτικό – με συνδυασμό στοιχείων του Λουθηρανισμού και του Καλβινισμού. Αργότερα, στα χρόνια των διαδόχων του Ερρίκου, εδραιώθηκε η Αγγλικανική Εκκλησία, η οποία ήταν η μόνη που αναγνωριζόταν από το κράτος.

δ. Η Αντιμεταρρύθμιση

Καθολική Εκκλησία → αντιδρά δυναμικά βλέποντας τη θρησκευτική και πολιτική επιρροή της να συρρικνώνονται δραματικά :

1.      Τα μοναχικά τάγματα: αναδιοργάνωση & ίδρυση νέων  ← για να βοηθήσουν την πνευματική και ιδεολογική επιβολή του καθολικισμού με την άσκηση συνεχούς προπαγάνδας μέσω της ίδρυσης και διαχείρισης εκπαιδευτηρίων, νοσοκομείων και άλλων φιλανθρωπικών ιδρυμάτων και της έκδοσης βιβλίων.

2.      .Η Ιερά Εξέταση: αναδιοργάνωση της Ιεράς Εξέτασης ≡ μεσαιωνικός θεσμός ≡ οι ιεροεξεταστές για να κάμψουν το φρόνημα των μεταρρυθμιστών ή αιρετικών, κατά την άποψη της Καθολικής Εκκλησίας, μετέρχονταν κάθε μέσο, συμπεριλαμβανομένων παντός είδους βασανιστηρίων και της καύσης πάνω στην πυρά (autodafe).

3.      Η λογοκρισία: η Καθολική Εκκλησία ίδρυσε στη Ρώμη ένα Συμβούλιο Λογοκρισίας για να συντάσσει κατά διαστήματα έναν κατάλογο απαγορευμένων βιβλίων (Index Librorum Prohibitorum), όχι μόνο θεολογικών αλλά και φιλολογικών ή επιστημονικών, που κατά την άποψη της Εκκλησίας περιείχαν αιρετικές θέσεις.

Η Σύνοδος του Τρέντο (1545-1563)

Καθολική Εκκλησία → θεραπεία των αδυναμιών της, που είχαν προκαλέσει τη Μεταρρύθμιση ≡ ηθικοπνευματική ανασυγκρότηση & αποσαφήνιση του καθολικού δόγματος ← Σύνοδος του Τρέντο, 1545.

ε. Οι συνέπειες της Μεταρρύθμισης

1.      τέλος της θρησκευτικής ενότητας της Ευρώπης

2.      αλλαγή του χάρτη της μέσα από μακροχρόνιες και οδυνηρές συγκρούσεις → Ευρώπη χωρισμένη σε τμήματα με διαφορετικό ιδεολογικό πολιτικό προσανατολισμό

3.    διαμόρφωση εθνικών ταυτοτήτων στο δεύτερο μισό του 16ου αι. : η Γαλλία κλονίζεται από θρησκευτικές διαμάχες, καθώς οι βασιλείς της προσπαθούν να διατηρήσουν την ενότητα της χώρας & η καλβινιστική Ολλανδία αποσπάται από την καθολική Ισπανία. Το 17ο αιώνα η προσπάθεια των γερμανών αυτοκρατόρων να ανασυγκροτήσουν ενιαίο κράτος μέσω της επιβολής του Καθολικισμού με δυναμικό τρόπο, προκάλεσε πανευρωπαϊκό πόλεμο, τον Τριακονταετή (1618-1648).

4.    ανάπτυξη του κοινοβουλευτικού πολιτεύματος και του κεφαλαιοκρατικού συστήματος [κυρίως όπου επικράτησε ο Καλβινισμός, καθώς διακρινόταν από δημοκρατικό πνεύμα και υποστήριζε την ελευθερία της ατομικής δραστηριότητας]. πολιτειακές μεταβολές σε χώρες όπως η Ολλανδία, η Αγγλία & οι Η.Π.Α. σε αντίθεση με τις καθολικές χώρες, όπως η Ισπανία, η Πορτογαλία και η Ιταλία, που παρουσίασαν σημαντική υστέρηση {η Γαλλία χρειάστηκε τη μεγάλη Επανάσταση του 1789, για να μπορέσει να παρακολουθήσει τους αναπτυξιακούς ρυθμούς της Αγγλίας}.

5.    μεταβολές στη νοοτροπία και στις κοινωνικές σχέσεις - αυτονομία στη δράση του ατόμου

6.    νέα ρεύματα στις επιστήμες, στα γράμματα & στις τέχνες

7.    διαδόθηκε η παιδεία τόσο από τους διαμαρτυρόμενους όσο και από τους καθολικούς.